ضرورت استفاده از روش‌های جایگزین قضایی در نظام حقوقی ایران

آیا نظام قضایی فعلی، با تمام پیچیدگی‌ها و هزینه‌هایش، همیشه بهترین پاسخ به اختلافات ماست؟ حجت‌الاسلام والمسلمین هادی صادقی، معاون قوه قضائیه و چهره کلیدی در توسعه روش‌های نوین حل اختلاف، پاسخی تأمل‌برانگیز به این پرسش می‌دهد. او معتقد است که تمرکز صرف بر مجازات و دادگاه‌محوری، بشر را از فلسفه اصلی عدالت دور کرده است. اما امیدی تازه در افق پدیدار شده: روش‌های جایگزین قضایی، از داوری تا عدالت ترمیمی، که نه تنها بهینه‌تر و انسانی‌تر هستند، بلکه به دنبال بازگرداندن نقش مردم در حل و فصل منازعات خودشان می‌باشند.

گرایش جهانی به سمت استفاده از روش‌های غیردادگاهی

معاون رئیس قوه قضائیه و رئیس مرکز حل اختلاف کشور اظهار داشت: در دهه‌های اخیر، شاهد گرایش جهانی به سمت استفاده از روش‌های غیردادگاهی برای حل و فصل اختلافات هستیم. حجت‌الاسلام‌والمسلمین هادی صادقی در نشست «روش‌های جایگزین قضایی در نظام دادرسی ایران» که در تاریخ ۲۱ اردیبهشت در دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار شد، ضمن بیان این مطلب، به تفاوت روش‌های حل اختلاف در سراسر دنیا اشاره کرد و روش رایج در ایران را مراجعه به دادگاه دانست.

مزایای استفاده از روش‌های جایگزین قضایی

وی افزود که استفاده از روش‌های جایگزین قضایی، به مراتب به‌صرفه‌تر، ارزان‌تر، سهل‌تر و مؤثرتر در حل ریشه‌ای اختلافات بوده و منجر به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز مسائل می‌گردد.

نقد جابجایی جایگاه دولت و شاکی

صادقی در ادامه به اشتباهات حوزه حقوق در دهه‌های اخیر اشاره کرد و از جایگزینی دولت به جای مردم، به‌خصوص در امور کیفری و جابجایی جایگاه دولت و شاکی انتقاد نمود.

 کیفرگرایی و تأکید بر مجازات حبس

معاون قوه قضائیه تاکید کرد که در رویکرد کنونی، مجازات به اصل تبدیل شده و فلسفه اصلی آن مغفول مانده است. وی ریشه این مسئله را در رویکرد غالب کیفرگرایی و تاکید بر مجازات حبس دانست و اصلاح این رویه را نیازمند تغییر نگاه از سطح دانشگاه‌ها و به‌ویژه دانشکده‌های حقوق برشمرد.

لزوم توجه به بخش فلسفی حوزه حقوق

صادقی با اشاره به خلاء بخش فلسفی در حوزه حقوق، بر لزوم کاربست عمیق‌تر بر این بخش برای رسیدن به امور صحیح تأکید کرد و تبیین فلسفه اصلی تشکیل دستگاه عدلیه را ضروری دانست. وی ترکیب کنونی اندیشه‌های اسلامی، فلسفه اروپایی و آمریکایی را “ملغمه‌ای” توصیف کرد که نیازمند بازنگری است.

عدالت ترمیمی به عنوان مجازات جایگزین حبس

رئیس مرکز حل اختلاف کشور با اشاره به شیوه‌های عدالت ترمیمی به عنوان مجازات جایگزین حبس، این رویکرد را جامعه‌محور و با هدف ترمیم روابط آسیب‌دیده ناشی از جرم دانست. وی افزود که این شیوه با مشارکت بزهکار، بزه دیده و جامعه محلی به دنبال حل و فصل مسئله است.

 توسعه روش‌های حل اختلاف در مرکز

صادقی در ادامه به توسعه ۶ گونه از این روش‌های حل اختلاف در مرکز حل اختلاف اشاره کرد و با بیان اینکه آئین‌نامه داوری بالغ بر ۱۰۰ سال قدمت داشته اما اجرایی نشده بود، از تدوین دستورالعمل ساماندهی حوزه داوری در این مرکز و دسته‌بندی داوری به دو بخش حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای خبر داد. وی افزود که تاکنون بالغ بر دو هزار داور حرفه‌ای موفق به دریافت پروانه داوری شده‌اند.

 قانون جدید شوراهای حل اختلاف

معاون قوه قضائیه در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به قانون جدید شوراهای حل اختلاف، اصل اول را رضایت یا عدم مخالفت طرفین پرونده دانست. وی تصریح کرد که این رویکرد منجر به کاهش تعداد پرونده‌های وارده به شوراها می‌شود، اما شورا به وظیفه اصلی خود در حل و فصل اختلافات می‌پردازد.

فعالیت دادگاه‌های صلح

صادقی به فعالیت دادگاه‌های صلح نیز اشاره کرد و فلسفه وجودی این دادگاه‌ها را صلح دانست و تاکید کرد که در درجه اول باید به دنبال صلح باشند و سپس اقدام به صدور رأی نمایند. وی در پایان افزود که براساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف، شوراها خود می‌توانند فیصله‌بخش نهایی پرونده باشند که این به منزله اعطای شأن قضایی به آنهاست.

توضیح خبر با لحن خودمونی 

سلام رفقا! خبر داریم چه خبری! معاون رییس قوه قضاییه و رییس مرکز حل اختلاف کشور یه حرف باحال زده. گفته که این روزا توی دنیا همه دنبال اینن که دعواها و مشکلاتشون رو بدون اینکه برن دادگاه حل کنن. 

حاج آقا هادی صادقی روز ۲۱ اردیبهشت توی دانشگاه شهید باهنر کرمان یه صحبتی داشته به اسم «روش‌های جایگزین قضایی توی نظام دادرسی ایران». اونجا گفته که روش‌های حل اختلاف توی دنیا فرق داره و خب، مشهورترینش که توی ایران هم خیلی رایجه، اینه که پاشی بری دادگاه.

اما گفته که توی این سال‌های اخیر، مردم توی دنیا بیشتر دوست دارن از روش‌های غیردادگاهی استفاده کنن. چرا؟ چون هم پول کمتری می‌خواد، هم کار آدم راحت‌تر پیش میره، و از همه مهمتر، مشکل رو از ریشه حل می‌کنه و یه جوری اختلافات رو آشتی‌کنون تموم می‌کنه. 

صادقی یه نکته دیگه هم گفته که خیلی مهمه. گفته که یه اشتباهی که ما آدما، مخصوصاً توی این سال‌های اخیر توی بحث حقوق داشتیم اینه که دولت‌ها رو جای مردم نشوندیم. مخصوصاً توی دعواهای کیفری، جای دولت و کسی که شاکی شده عوض شده. 

معاون قوه قضاییه گفته که توی اینجور پرونده‌ها، انگار هدف اصلی شده مجازات کردن و دیگه یادمون رفته که چرا اصلاً باید مجازات کنیم. گفته که توی مجازات هم بیشتر تمرکز شده روی زندان و جریمه و این چیزا.

گفته که برای اینکه این وضعیت درست بشه، باید از دانشگاه‌ها شروع کنیم، مخصوصاً دانشکده‌های حقوق. گفته که باید نگاهمون رو عوض کنیم و اینو خیلی خیلی مهم میدونم. 

صادقی گفته که یکی از چیزایی که توی بخش حقوقی کمه، بحث فلسفه‌اش هست. گفته که باید روی این موضوع کار کنیم تا بتونیم به سمت چیزای درست بریم. یعنی باید مشخص کنیم که اصلاً دستگاه عدلیه برای چی تشکیل شده. چون الان یه چیزی شده که از اندیشه‌های اسلامی و فلسفه اروپایی و یه کم هم آمریکایی قاطی پاتی شده. 

رییس مرکز حل اختلاف کشور هم به یه روش باحال اشاره کرده به اسم «عدالت ترمیمی» که میشه به جای زندان ازش استفاده کرد. گفته که این روش بیشتر به جامعه مربوط میشه و برای اینه که رابطه‌هایی که به خاطر یه جرمی خراب شده رو درست کنیم. گفته که توی این روش، همه با هم کمک می‌کنن: هم کسی که جرم کرده، هم کسی که بهش ظلم شده، و هم مردم همون محل. 

گفته که الان ۶ مدل از این روش‌های حل اختلاف رو توی مرکز حل اختلاف داریم توسعه میدیم. گفته که توی بحث داوری، بیشتر از ۱۰۰ ساله که آیین‌نامه داوری رو داشتیم ولی عملی نشده بود. 

صادقی گفته که یه دستورالعمل جدید برای داوری توی مرکز حل اختلاف نوشته شده و داوری رو به دو بخش حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای تقسیم کردن. گفته که تا حالا بیشتر از دو هزار داور حرفه‌ای تونستن پروانه داوری بگیرن.

معاون قوه قضاییه یه خبر خوب دیگه هم داده. گفته که بر اساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف، مهمترین چیز اینه که طرفین پرونده راضی باشن یا حداقل مخالفت نکنن. گفته که اینجوری تعداد پرونده‌هایی که میره توی شوراها کمتر میشه، ولی شوراها کار اصلی خودشون رو که حل اختلافه، بهتر انجام میدن. 

به دادگاه‌های صلح هم اشاره کرده و گفته که این دادگاه‌ها اصلاً برای صلح کردن هستن. یعنی اول باید سعی کنن بین آدما صلح برقرار کنن و بعد اگه نشد، رای صادر کنن.

صادقی آخرش هم یه نکته مهم دیگه گفته: بر اساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف، شوراها خودشون می‌تونن پرونده رو تموم کنن و دیگه نیازی نیست بره جای دیگه. گفته که این یعنی به شوراها یه جورایی قدرت قضایی داده شده. 

10 سوال و جواب متداول در مورد این خبر 

1.  سوال: روش‌های جایگزین قضایی برای حل اختلاف چیست؟

    جواب: روش‌های جایگزین قضایی به روش‌هایی گفته می‌شود که بدون مراجعه به دادگاه، اختلافات را حل و فصل می‌کنند. این روش‌ها شامل داوری، میانجی‌گری و عدالت ترمیمی می‌شوند. 

2.  سوال: چرا گرایش به استفاده از روش‌های غیردادگاهی در دنیا افزایش یافته است؟

    جواب: به گفته معاون قوه قضائیه، استفاده از روش‌های غیردادگاهی به‌صرفه‌تر، ارزان‌تر، سهل‌تر و در حل ریشه‌ای اختلافات مؤثرتر است و به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز منجر می‌شود.

3.  سوال: اشتباه اصلی در حوزه حقوق در دهه‌های اخیر چه بوده است؟

    جواب: به گفته حجت‌الاسلام‌والمسلمین صادقی، اشتباه اصلی جایگزینی دولت به جای مردم، به‌خصوص در امور کیفری و جابجایی جایگاه دولت و شاکی بوده است. 

4.  سوال: چرا در رویکرد کنونی، مجازات به اصل تبدیل شده است؟

    جواب: معاون قوه قضائیه دلیل این موضوع را در رویکرد غالب کیفرگرایی و تاکید بر مجازات حبس می‌داند. 

5.  سوال: اصلاح رویه‌های فعلی در حوزه حقوق باید از کجا آغاز شود؟

    جواب: به گفته صادقی، اصلاح این موارد باید از دانشگاه‌ها و به‌ویژه دانشکده‌های حقوق آغاز شود و نیازمند تغییر نگاه است. 

6.  سوال: خلاء اصلی در بخش حقوقی چیست؟

    جواب: به گفته صادقی، یکی از خلاءهای اصلی بخش حقوقی، بخش فلسفی آن است و باید روی این موضوع کار شود تا به سمت امور صحیح حرکت کنیم. 

7.  سوال: عدالت ترمیمی چیست و هدف آن چیست؟

    جواب: عدالت ترمیمی یکی از شیوه‌های مجازات جایگزین حبس است که جامعه‌محور بوده و برای ترمیم روابط آسیب‌دیده ناشی از جرم است و با مشارکت بزهکار، بزه دیده و جامعه محلی به دنبال حل و فصل مسئله است. 

8.  سوال: چند گونه از روش‌های حل اختلاف در مرکز حل اختلاف در حال توسعه است؟

    جواب: در حال حاضر ۶ گونه از این روش‌های حل اختلاف در مرکز حل اختلاف در حال توسعه است. 

9.  سوال: بر اساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف، اصل اول در رسیدگی به پرونده‌ها چیست؟

    جواب: بر اساس قانون جدید شوراهای حل اختلاف، اصل اول در رسیدگی به پرونده‌ها، رضایت یا عدم مخالفت طرفین پرونده است. 

10. سوال: فلسفه وجودی دادگاه‌های صلح چیست؟

    جواب: فلسفه وجودی دادگاه‌های صلح، ابتدا صلح دادن و سپس در صورت عدم موفقیت، صدور رأی است.